Etiket: deniz ay覺s覺

Antarktika

Antarktika, G羹ney Yar覺mk羹re’nin en g羹neyinde bulunan ve G羹ney Kutbu’nu i癟eren k覺tad覺r. Afrika ve Okyanusya’n覺n g羹neyinde olan ve i癟inde 羹lke bulunmayan tek k覺ta. D羹nyan覺n en kurak yeridir, k覺tan覺n baz覺 yerlerine 2 milyon sene yamur yamam覺t覺r. G羹neydeki efsanevi k覺tan覺n bulunmas覺 200 y覺ll覺k bir aray覺tan sonra, ancak 1840’ta baar覺yla sonu癟lanm覺t覺r. Yelkenlisiyle k覺y覺lar boyunca yakla覺k 2.000 km yol alan Charles Wilkes, denizlerden oluan Kuzey Kutbu’nun tersine, G羹ney Kutbu’nun olduu yerde ger癟ekten b羹y羹k bir k覺ta bulunduunu kan覺tlam覺t覺r. 14,4 milyon km簡’lik y羹z繹l癟羹m羹yle bu k覺ta neredeyse Afrikan覺n yar覺s覺 b羹y羹kl羹羹ndedir. Bu b繹lgenin i癟inde G羹ney Shetland, G羹ney Georgia gibi birka癟 tak覺mada da yer al覺r.

Ad覺, Arktika’n覺n kar覺s覺ndaki (Yunanca: Antarktikos) anlam覺na gelen Antarktika’y覺 ortalama 2.000 m kal覺nl覺覺nda b羹y羹k bir buz katman覺 z覺rh gibi 繹rter. Bir zamanlar ula覺lamaz diye adland覺r覺lan kutup noktas覺nda buzun kal覺nl覺覺 4.335 myi bulur. Bu buz k羹tlesi 24 milyon km糧’l羹k hacmi ile yery羹z羹ndeki b羹t羹n buzlar覺n y羹zde 92sini oluturmaktad覺r. K覺y覺lar覺ndan kopan 350-600 m kal覺nl覺覺ndaki buz par癟alar覺 g羹nde 1-3 m h覺zla ilerler ve birbiri 羹st羹ne y覺覺l覺r. Bu t羹r y羹zen y覺覺nlardan biri olan Ross Buzlas覺 540.000 km’yi bulan alan覺yla neredeyse Fransa b羹y羹kl羹羹ndedir. Gelgit olay覺n覺n buzladan kopard覺覺 b羹y羹k par癟alar y羹zerek 癟evreye da覺l覺r. Bu t羹r buzdalar覺 aras覺nda 20.000 km簡 b羹y羹kl羹e ulaanlar olur.

G羹ney Kutbu’nda yery羹z羹n羹n en souk ve en f覺rt覺nal覺 iklimi egemendir. Ortalama s覺cakl覺k yaz aylar覺nda -20簞Cdir ve bu, g羹neyden f覺rt覺nalar estiinde -70簞C’ye kadar d羹ebilir. Corafi G羹ney Kutbu noktas覺nda bulunan ABD g繹zlem istasyonunda yap覺lm覺 繹l癟羹mlerde s覺cakl覺覺n y覺ll覺k ortalamas覺n覺n -50簞C olduu, en s覺cak ayda ancak -29簞C’ye y羹kseldii belirlenmitir. Yani yery羹z羹n羹n bu en b羹y羹k buzdolab覺n覺n s覺cakl覺覺 Kuzey Kutbu’ndan ortalama 22 derece daha d羹羹kt羹r. Bu durum doal olarak yaam koullar覺n覺 etkilemektedir. Kuzey Kutbu’nda 400’e yak覺n 癟i癟ek a癟an bitki t羹r羹 say覺labilirken, G羹ney Kutbu’nda bir tane bile olmamas覺 bunun bir belirtisidir. Buna kar覺l覺k k覺tan覺n k覺y覺lar覺nda ve a癟覺k denizlerinde 癟ok say覺da hayvan yaar. Penguenler, mart覺lar, foklar ve balinalar souk, ama besin maddesi a癟覺s覺ndan zengin G羹ney Kutbu denizlerindeki planktonlar覺 ve bal覺klar覺 yiyerek yaamlar覺n覺 s羹rd羹r羹rler.

K覺tan覺n kefi 16. y羹zy覺lda balam覺t覺r. K覺tan覺n kefi 癟ok say覺da kaifin can覺na mal olmutur. 1911 y覺l覺nda Norve癟li kaif Amundsen G羹ney Kutup Noktas覺na ulaan ilk insan olmutur. Antartika bug羹n insanlar taraf覺ndan yerleilmemi bir k覺tad覺r. K覺tada bug羹n ABD, Rusya, Arjantin, 襤ngiltere ve Norve癟 gibi 羹lkelerin bilimsel ve askeri ama癟l覺 羹sleri bulunmaktad覺r. Arktik B繹lge’ye g繹re k覺talar覺n bir uzant覺s覺 h璽linde olmay覺p ayr覺 bir k覺ta durumundad覺r. G羹ney Amerika’n覺n en u癟 noktas覺ndan 950 km, Afrika’dan 3600 km ve Yeni Zelanda’dan 2200 km g羹neydedir. Eski bir k覺ta 癟ekirdei olan Dou Antarktika, Prekambriyen metamorfik ve kristalin kayalardan olumutur. Bunun 羹zerini st Paleozoyik ve Alt Mesozovik’e volkanik ve tortullar kaplar. Dou Antarktika’da uzanan Transantlantik dalar覺 4530 m’ye y羹kselir. Bat覺 Antarktika k羹癟羹k ve fakat 癟ok ar覺zal覺d覺r; y羹kseklii 5000 m yi aan (5140 m) zirveler bulunur.

Bu k覺tadaki buzul tabakas覺n覺n ortalama kal覺nl覺覺 2000 m’dir. Bu buzul k羹tlesi, d羹nyadaki tatl覺 su rezervinin % 68’ini oluturur. Buzullar覺n bir b繹l羹m羹 hareket halindedir. ubat-Aral覺k aylar覺 aras覺nda okyanus 羹zerinde kal覺n buzullar oluur. Eyl羹lde 8 milyon km簡 kaplayan buzul, yaz d繹neminde k覺smen eriyerek 3 milyon km簡’ye d羹er. Antarktika en souk k覺tad覺r, Nisan-Eyl羹l aras覺ndaki ortalama s覺cakl覺k -65簞C, Aral覺k-ubat aras覺nda ise -30簞C’dir. Y羹zeyde s覺cakl覺k, havadan daha d羹羹kt羹r. K覺tan覺n kenar覺ndan i癟 k覺sm覺na doru bazen saatte h覺z覺 300 km’yi aan iddetli r羹zg璽rlar meydana gelir.

Antartika’n覺n i癟 kesimleri d羹nyan覺n en b羹y羹k souk 癟繹l sahas覺 olup y覺ll覺k ortalama ya覺 50 mm’dir. K覺y覺lara doru ya覺 miktar覺 artar ve souk okyanusal iklim etkili olur. Atlantik k覺tas覺n覺n kuzey kesimlerinde 繹zellikle G羹ney Okyanus’ta su s覺cakl覺覺 yaz覺n 10簞C’nin alt覺ndad覺r. Burada 40-60 derece g羹ney paralelleri aras覺nda iddetli siklonik f覺rt覺nalar meydana gelir. Antarktika B繹lgesi’nin karasal ekosistemi, canl覺 ortam覺 y繹n羹nden fakirdir. Buna kar覺l覺k denizel ekosistem zengindir. Antarktika’n覺n kenar覺ndaki adalar, endemik bitkilerin vatan覺 durumunda olup birka癟 t羹r damarl覺 ve ilkel bitkiler bulunur. Kemiksiz fauna 癟ok azd覺r, k覺y覺 kesiminde 癟ok say覺da penguen, ay覺 bal覺覺 ve kular yaar. Antaktik sahillerinde olgun olmayan topraklarda liken, yosun ve cierotundan oluan seyrek bir bitki 繹rt羹s羹 yer al覺r. Buzullaman覺n olmad覺覺 kenar kesimlerde kayalar覺n alt覺nda b繹cekler yaar.

G羹ney Okyanus ile Antarktika aras覺ndaki denizlerde hayat 癟ok zengin ve okyanuslara g繹re 癟ok farkl覺d覺r. Burada 癟ok zengin kabuklu hayvanlar, denizanas覺 ve bal覺klar yaar. G羹ney Okyanusun toplam biyomas覺n覺n %60 kadar覺n覺 bu b繹lgedeki denizler salar. Antarktika’da son derece zengin ve dier okyanuslardan farkl覺 olan pelajik denizel ekosistem buzla kapl覺 denizlerdedir. Burada g羹ne enerjisi ile organik maddeyi sentez eden tek h羹creli algler, bol miktarda denizel canl覺lar覺n besin kayna覺n覺 oluturur. Bu algler, et yiyici k羹癟羹k planktonlar taraf覺ndan yenir.

Et yiyen planktonlar, alt Antarktik kuakta 癟ok yayg覺nd覺r; buralarda ot yiyen planktonlar da yaar. Her yaz tropikal denizlerden polar denizlere doru yiyecek bulmak i癟in g繹癟 eden balinalar, burada beslenerek a覺rl覺klar覺 %60 oran覺nda artar. Dier denizel t羹rlerin (bal覺k, denizay覺s覺 ve 癟ok deiik t羹rde balinalar) beslenmesinde Antarktika b繹lgesindeki denizlerin 繹nemli pay覺 vard覺r. Antarktik b繹lgenin sahillerinde say覺lan 240 milyonu aan kular, en az yar覺m milyon ton biyomas oluturur. Burada 20 milyondan fazla 癟eitli penguen t羹rleri yaar. Antarktik ve Alt-Antarktik’te alt覺 t羹r deniz ay覺s覺 bulunur.